MOZAİK BOZULMALARI
Mozaik bozulmaları 3
ana başlık altında incelenmektedir.
1-Yapısal Bozulmalar
2-Yüzeysel Bozulmalar
3-Hatalı Restorasyon Müdahaleleri
1-Yapısal Bozulmalar
Mozaikte tessellatum ile birlikte diğer yapım katlarını da etkileyen
bozulma biçimleridir. Gözlemlenen bozulma biçimleri şu başlıklar altında
incelenebilir:
Lakuna : Bozulma, mozaikte
görünen yüzeyi oluşturan tessellatumda veya tessellatum ile birlikte altında
yer alan diğer yapım katlarında meydana gelmiş kayıp/eksilen alanlar olarak
tanımlanabilir. Oluşumları farklı biçimlerde karşımıza çıkmaktadır.
Tessereanın yatak
harcından koparak, yerinden çıkarak dağılması veya kaybı/eksilmesiyle meydana
gelen lakuna oluşumları, en sık karşılaşılan bozulma biçimlerini
oluşturur. Tessellatumla birlikte altta kalan yapım katlarında derinleşen
kayıplar bozulmanın ilerlemiş biçimleridir. Bu tür bozulmalar yüzeyden alta
doğru nucleus, rudus ve statumen tabakasını da kapsayacak biçimdeki kayıplar
şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bozulma, iklim/çevre şartlarına bağlı olarak
veya bir müdahale sonucu olmak üzere genelde iki farklı kaynağa bağlı
gelişmektedir.
Yapım
Tabakaları Arasında Ayrılma
Bozulma,
tessellatum-nucleus-rudus tabakaları arasındaki bağlantının kısmen veya tamamen
yitirilmesiyle birbirinden ayrılması/kopması şeklinde tanımlanabilir.
Çatlak ve Kırık
Mozaiklerde yüzeyi
oluşturan tessellatumun katında veya alttaki yapım katlarında görülen çizgisel
açılmalar çatlak, mozaik bütününün en az iki parça halinde ayrılması kırık
olarak tanımlanmaktadır.Çatlak oluşumları, gömü (toprak altı) ortamından
kazıyla ortaya çıkan neredeyse tüm mozaiklerde görülen yaygın bir bozulma
şeklidir.
Mozaiklerde kırık
oluşumları daha çok ekstrem olaylarla açıklanabilmektedir. Tahrip edici yer (deprem) hareketleri, yapı
elemanlarının ve malzemelerinin mozaik üzerine yıkılması/dökülmesi/düşmesi,
mozaik çevresinde su hareketleri ve dışarıdan bozulmayı oluşturan müdahaleler
bilinen bozulma nedenleridir.
Çökme-Çöküntüler
Bozulma, diğer yapım
katlarıyla birlikte tessellatumun, özgün seviyeye göre bölgesel veya geniş
alanlar halinde çökmesi şeklinde tanımlanabilir. Bozulma, daha çok zemin
suyu/nemle yumuşayan toprak taban üzerinde yer alan mozaik katlarının mekanik
baskılar sonucu özgün seviye kotu altına çökmesiyle meydana gelmektedir.
Mozaikte görülen çöküntülerin önemli bir kısmı yer aldığı binanın örtü ve
duvarlarındaki göçükler sırasında düşen taş ve diğer yapı elamanlarının
oluşturduğu baskıyla meydana gelmektedir.
Tessera
Kopmaları/Ayrılmaları
Tesseraların yatak harcından veya tesseraların yatak
harcıyla beraber nucleustan ayrılması şeklinde görülen bozulma türüdür. Alttaki
harçtan (nucleustan) kopan veya kabaran tesseralar, tek ve gruplar halinde
koparak lakuna oluşumuna yol açmakta ve/veya birbirine karışmış ve dağılmamış
halde bulunmaktadır.
Bitkisel Gelişim
Taban mozaiklerinde görülen tahribatların en önemli kaynaklarından
birisi gelişmiş bitkiler olarak nitelenen ağaç ve ot türü bitki gelişimidir.
Gelişmiş bitkiler özellikle gelişimleri ve büyümeleri sırasında kalınlaşan
kökleri ile yüzeye yakın durumda bulunan toprak altındaki taban mozaiklerinde
bazen geri dönülemez bozulmalara yol açmaktadırlar6. Arkeolojik alanda,
üzerinde ağaç yetişen bir mozaik buluntu açığa çıkartıldığında köklerin bazen
tüm yapım katlarına ulaşarak mozaiklerde ağır tahribatlara yola açtığı, özgün
tabanda büyük deformasyonlara veya kayıplara yol açtığı görülmektedir.
Boşluk Oluşumları
Mozaiklerde yüzey
altında kalan yapım katlarında su erezyonu ve hayvanların oluşturdukları
boşalma ve kayıplardır. Özellikle harç katlarında görülen tahribatlar,
tabakalar arasındaki ayrılmalar ve lakuna oluşumlarıyla aşırı tahrip olmuş
mozaiklerde su aşındırması ve karıncalar tarafından malzeme (harç) taşınmasıyla
oluşan kayıp alanlar şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Terk edilmiş, bakımsız sit
alanları ile arkeolojik kazılarda karşılaşılan bozulma daha ileride birçok
diğer bozulma (çatlak, çöküntü, lakuna oluşumu gibi) türünün de hazırlayıcısı
olabilmektedir.
2. Yüzeysel Bozulmalar
Yüzeyi İlgilendiren Bozulmalar
Mozaiklerde, yüzey tabakasını oluşturan tessellatumda
meydana gelen bozulma biçimleridir.
Yüzeysel Birikim (kirlilik)
Mozaik üzerinde yabancı her türlü malzemenin birikimiyle,
kirlilik oluşturan bozulma biçimidir. Mozaik yüzeyinde biriken toprak ve kum
tabakaları, hayvan pislikleri,lekelenmelere yol açan yağlı bileşikler, bitkisel
kalıntılar bu tür bozulma örnekleridir. Bozulmanın en belirgin şekli kazıyla
ortaya çıkartılan mozaiklerde karşılaşılan toprak ve milli kirlenmelerdir.
Tabaka/Kabuk
Oluşumu
Taban mozaiklerinde, su ve toprakla yüzeye taşınan
eriyebilir minerallerin oluşturduğu, yoğunluğu değişen, yapışık
tortu/tabaka/kabuk oluşumu şeklindeki bozulma biçimidir.
Mikroorganizma
Oluşumları
Kazı ile ortaya çıkartılarak açıkta sergilenen, ancak üst
örtü, drenaj gibi sorunları çözülmeyen mozaik yüzeylerinde görülen
mikrobiyolojik organizma gelişimleridir. Topraktaki nemin zeminden mozaiğe
ulaşması veya yağışlarla mozaik yüzeyinde kalan su/nem ve gün ışığı, taş,
tuğla, harç gibi malzemeler yanında mozaiklerde de alge, liken vb. gibi su
yosunu türlerini oluşturan mikroorganizma gelişimine neden olmaktadır.
Renk Değişimi
Mozaiklerde renk değişimi, yüksek ısıya maruz kalan (Şekil
12) yüzeyde meydana gelen renk değişimleri ve yabancı malzemelerden kaynaklanan
leke oluşumlarını kapsamaktadır. Renk değişimlerinin önemli bir kaynağı daha
çok yangın/yanık izlerine ait olmaktadır. Bozulma mekanizması, oluşan yangınla
yanan (çatı desteği gibi) ahşap malzemenin mozaikle temasıyla yüksek ısının
tessera malzemede meydana getirdiği renk değişimleri şeklinde
gerçekleşmektedir. Bozulma, yüksek ısı etkisinde kalan mozaik yüzeylerinde
tesseraların(pişmiş taş oluşumuyla)
grileşmesi-beyazlaşması şeklinde görülmektedir ve bozulan alanlar mat - donuk
renkleriyle ısıdan etkilenmeyen diğer alanlardan ayırt edilebilmektedir.
Tessera Bozulmaları
Tessellatumu oluşturan birim malzeme olan tesseralarda meydan gelen bozulma
biçimleridir:
Tessera kırılması: Tessellatum birim malzemesini oluşturan tessereanın en
az iki parça halinde ayrılması tessera kırılması olarak tanımlanmaktadır.
Tesseralarda kırılma, genelde düşme ve çarpma gibi üstten gelen baskı ve
ağırlık etkisiyle veya tuz çıkışı sırasında oluşan mekanik baskılarla meydana
gelmektedir.
Ufalanma
Fiziksel ve kimyasal nedenlere bağlı olarak, tesserayı
oluşturan taş veya pişmiş toprak malzemedeki kayıplardır. Daha çok tuzlanma,
ıslanma-kuruma ile oluşan gevrekleşme ve mekanik etkilere bağlı olarak
tesserayı oluşturan minerallerdeki kopma ve kayıplardır.
Aşınma
Mekanik ve kimyasal olarak iki nedene bağlı gelişen ve daha çok tessera
yüzeylerindeki kayıplar şeklinde görülen bir bozulmadır. Aşınma, mozaik
yüzeylerinde kullanıma bağlıolarak (üzerine yürünmesi gibi) mekanik etkilerle
ve/veya suyun aşındırma etkileriyle oluşan,kimyasal etkilerle açıklanabilecek
yüzeysel kayıplar şeklinde meydana gelebilir.
3. Hatalı Restorasyon Müdahaleleri
Taban mozaiklerinde, özgün yapım malzeme ve doku
niteliklerine uygun olmayan, çevre ve iklim şartlarına karşı farkı tepkiler
veren, özgün yapıma zarar vererek korunma riski oluşturan her türlü aktif
restorasyon müdahalesi, oluşturduğu değişimle bir bozulma örneği olarak kabul
edilmektedir. Bu tür bozulmalar uygulama türlerine göre şu başlıklar altında
incelenebilir.
Bordür Harcı Uygulamaları
Bordür harcı uygulamaları, mozaikte açığa çıkan kenarlar ile
lakuna çevresinde tessera açılmalarını/dağılmalarını engellemek amacıyla
yapılan bir sağlamlaştırma çalışmasıdır.
Mozaik bünyesine uygun olmayan (çimentolu harç gibi)
malzemenin kullanıldığı ve/veya renk, karışım ve uygulama açısından uyumsuz ve
özensiz işçilikle yapılan bordür uygulamaları koruma ve onarımda kabul görmeyen
hatalı çalışma müdahaleleri olarak değerlendirilmektedir.
Özensiz İşçilik
Yerlerinden kalkmış, ancak birlikte olmaları nedeniyle
dağılmamış olan tesseralı mozaik alanları çevresine yapılan bordür uygulamaları
gelişigüzel spatül darbeleriyle yapılan harç uygulamaları ve bazı alanlarda
(özellikle bordür çevrelerinde) tesseraları yüzeylerini kapatacak şekilde
yapılan uygulamalar ( bu tür özensiz işçilik örneklerini oluşturmaktadır.
Tamamlama Uygulamaları
Tamamlama, mozaikte eksik alanlarla oluşan estetik
bütünlüğün yeniden kazanılması ve mevcut buluntunun sağlamlaştırılarak
durumunun iyileştirilmesi amacıyla, benzer tesseralar ve harçlı malzeme
kullanılarak yapılan, aktif bir restorasyon uygulamasıdır.
Algılama Sorunu Oluşturan Uygulamalar
Bu tür uygulamalarda tamamlama mozaiğin yer aldığı
mekân/taban sınırları gözetilmeden yapılmaktadır. Müdahale tipleri, özgün
mozaik bütünlüğünün algılanmasını engelleyen ve arkeoloji bilgilenmeyi yanıltan
özelliğiyle hatalıdır.
Taşıyıcıda Yenileme Uygulamaları
Mozaiklerin yerlerinden kaldırılması sonrasında uygun
olmayan metal destekli ve çimentolu harçlı yeni bir taşıyıcıya sabitlenerek
sergilenmeleriyle veya yeniden yerlerine yerleştirilmeleriyle gerçekleşen,
özgün malzemede zamanla çatlama, kırılma pas, tuzlanma gibi yeni bozulmaların
oluşmasına neden olan uygulama biçimleridir. Bu tür uygulamalar özellikle açık
alanda sergilenen mozaiklerde geri dönüşü olmayan tahribatların ortaya
çıkmasıyla sonuçlanmaktadır.
Temizlik Uygulamaları
Temizlik, mozaik yüzeylerinin, zarar verilmeden kirlerinden
arındırılmasını içeren aktif bir koruma uygulamasıdır.
Hatalı temizlik uygulamaları, yüzeyin aşındırıcı kimyasal
malzemeler ve/veya tahrip edici mekanik temizlik yöntemleri kullanılarak
temizlenmesini kapsamaktadır. Kum püskürtülerek (aşındırılarak) veya asit etkisi bilinen kimyasallar
kullanılarak (porçöz,asit çözeltileri gibi) yapılan temizlik uygulamaları bu
türde uygulama biçimleridir.
Yüzey Koruma Uygulamaları
Yüzey koruma ufalanma, yapraklaşma gibi sorunları bulunan
mozaiklerde, geriye dönüşümlü reçineler kullanılarak yapılan aktif bir koruma
uygulamasıdır.Hatalı uygulamalar, mozaik yüzeyinde yeni sorunlara yol açan
müdahale örneklerini kapsamaktadır. Zamanla sararan , kimyasal aşındırmaya yol
açan veya mikrobiyolojik saldırıya açık organik (bitkisel veya hayvansal)
reçine uygulamaları bu tür bozulmalara yol açan yüzey koruma müdahaleleridir.
